Biblijne symbole roślinne
w malarstwie sakralnym
Ogrody są miejscem szczególnej pielęgnacji kwiatów i innych roślin, we wzajemnej zależności i harmonii, jaką wyobrażano sobie w Ogrodzie Rajskim. W średniowieczu sztukę zakładania i pielęgnacji ogrodów rozpowszechniły zakony Benedyktynów i Cystersów. W obrębie zakładanych klasztorów wydzielano miejsce, czasami nawet kilka, na ogrody nazywane wirydarzami.
Małgorzata Rawska
Ogrody
-
Miały kształt kwadratów lub prostokątów, z drzewem posadzonym pośrodku, źródłem wody, często otoczonych krużgankami. Ogród, jego podział i uprawa, miały odzwierciedlać porządek kosmosu, dostarczać rozkoszy duchowych i przypominać o Raju. Pracy w ogrodach klasztornych towarzyszył specjalny ceremoniał. Ujęcie przedstawiające ogród było najczęstszym wyobrażeniem Raju, który dostali w posiadanie pierwsi ludzie, utracili przez grzech pierworodny, i który ludzkość powtórnie odzyskała dzięki Jezusowi, Nowemu Ogrodnikowi. Ikona „Noli me tangere” łączy przedstawienie ogrodu – Raju z osobą zmartwychwstałego Chrystusa, którego spotyka Maria Magdalena, reprezentująca wszystkich grzeszników.
Symbolika roślin sadzonych w wirydarzu odnosiła się głównie do kultu Maryi, będącej uosobieniem „nowej Ewy” oraz łącznikiem pomiędzy Bogiem a człowiekiem.
Przedstawienia Ogrodu Zamkniętego (hortus conclusus) były metaforą Maryi, matki i dziewicy, chronionej przed grzechem. Matkę Bożą przedstawiano w ogrodzie porośniętym bogatą roślinnością, w towarzystwie świętych, aniołów, ptactwa i zwierząt. W innych przedstawieniach Maryja znajduje się na tle spowitej różami lub winoroślą altany, albo żywopłotu.
Rozmaite cechy świętych wiązano z różnorodnością kwiatów np. apostołowie byli gałęziami prawdziwego krzewu winnego, wydającego owoce miłości, dziewice lśniły bielą czystości jak lilie. Alanus z Lille pisze, że w ogrodzie zamkniętym kwitnie mirt wstrzemięźliwości, róża cierpliwości i fiołek wieczystej kontemplacji.
Według Biblii Bóg stworzył rośliny w trzecim dniu dzieła stworzenia, jeszcze przed niebem i słońcem, co tłumaczone jest zamiarem uświadomienia człowiekowi, że to nie słońce jest dawcą życia i wegetacji, tylko Bóg. Chrześcijanie postrzegają rośliny jako stworzone przez Boga celem ukazania Jego potęgi, piękna i dobroci, a cnoty i wady ludzkie określano na przykładzie kwiatów – ich urody, właściwości, kształtu, koloru czy miejsca występowania. Od najdawniejszych czasów artyści symbolami z otaczającej przyrody docierali do transcendentnej rzeczywistości. Rośliny były więc znakami, symbolami i atrybutami, a ich symbolika często nie była jednoznaczna.
Podstawowym źródłem symboli roślinnych było Pismo Święte. Siedem roślin pojawiało się najczęściej na kartach Biblii i w sztuce wczesnochrześcijańskiej: winorośl symbolizująca wino, pszenica oznaczająca chleb, oliwka, jako krzaczek lub owoc, kojarzona z drzewem krzyża, palma daktylowa jako symbol piękna i zwycięstwa fizycznego i duchowego, figa – symbol grzechu, jęczmień – symbol Starego Testamentu, przeciwstawiany pszenicy, praktycznie nieobecny w ikonografii, i granat z bogatą symboliką koloru pestek i soku (krew), mnogości pestek (liczny kościół), skórki formującej się w koronę – nawiązania do Chrystusa Króla. Jednoznacznie postrzegano białą lilię jako symbol dziewic, purpurową różę oznaczającą krew męczeńską i fiołek łączony ze skromnością.
Zamieranie i ponowne odradzanie się roślin symbolizowało śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, a siew i kiełkowanie nasion było słuchaniem i zatrzymaniem Słowa Bożego w sercu i duszy. Kościół przyrównywano do Ogrodu Pańskiego, w którym swoje miejsce miały róże męczenników, lilie dziewic, bluszcze małżonków, fiołki wdowieństwa. Kwiaty lub liście składające się z trzech części odnoszono do Trójcy Świętej, a symbioza roślin oznaczała więź i współpracę.
Najwięcej symboli roślinnych odnosiło się do Matki Bożej, np. róża jako najpiękniejszy kwiat, dalia przypominająca różę, ale nie mającą kolców, irys w postaci lilijki (fleur de lis), biała lilia niewinności i czystości oraz mieczyk, nawiązujący do miecza boleści. Maryja była piękna swym dziewictwem, wiarą, męczeństwem i nieskalaniem. Bogactwo roślin symbolizowało hojność Boga, zaś ich piękno i różnorodność miały wskazywać na doskonałość Jezusa i Marii.
Symbolika roślinna związana z Matką Bożą pojawia się w scenach z Adamem i Ewą w Raju, jako nawiązanie do faktu, że Maryja naprawiła grzech pramatki. Rajskim owocem może być jabłko (malum, czyli zło), grejpfrut (malum jako duży okrągły owoc) lub granat. Owoce cytrusowe są symbolem dzieła stworzenia, a na wpół obrana skórka jest symbolem wanitatywnym (nieuchronności przemijania).
Opisy rośllin
-
Akant
Śródziemnomorski krzew, jedna z pierwszych roślin używanych dekoracyjnie w sztuce i architekturze. Może mieć delikatne liście lub cierniste. Ze względu na ostre, kolczaste liście, symbolizował cierpienie i mękę Chrystusa, udrękę duszy i ciała.
Akacja
Jest wysokim drzewem, dającym szlachetne, jasne, lekkie, niepsujące się drewno. Według Starego Testamentu zrobiono z niej Arkę Przymierza (Księga Wyjścia), a Noe wykonał swoją Arkę (Konrad z Megenburga). Tradycja podaje, że korona cierniowa, włożona na głowę Jezusa, była wykonana z akacji. Stała się więc symbolem męki Chrystusa i nieśmiertelności. W średniowieczu porównywano Maryję, pochodzącą z kolczastego i jałowego narodu żydowskiego, z Arką, wykonaną z ciernistej akacji. Ewa była kolcem grzechu wbitym ludzkość, a Maria różą.
Bluszcz
Wiecznie zielone pnącze - symbol wierności małżeńskiej, nieśmiertelności i życia wiecznego. Według komentarzy do Księgi Jonasza „jak bluszcz ma niepozorny pień, lecz stale zielone liście, tak Chrystus ukazał się wprawdzie w lichym i wzgardzonym ciele, lecz zakwitł wiecznymi cnotami i niezniszczalnym bóstwem”. W przedstawieniach Chrztu Jezusa w Jordanie symbolizuje koniec epoki Starego Prawa (sub lege), a początek Nowego (sub gratia) – czasu łaski.
Cyprys
Od czasów starożytnych uznawany za drzewo święte, przez chrześcijan łączony jest z żałobą i rozpaczą, ale również z Rajem i nowym życiem w Chrystusie. Jego cechy i piękno odnoszono do cnót Matki Bożej, Chrystusa, świętych i Kościoła. Symbolizuje życie wieczne, wytrwałość, doskonałość, czystość, pokorę, skromność, posłuszeństwo, miłość i miłosierdzie. Cyprys pojawia się przy przedstawieniach krzyża, gdyż uważa się go za jedno z czterech drzew, z których wykonano krzyż Chrystusa. Według legendy, na deskach cyprysowych ze stołu w Nazarecie namalowano pierwsze wizerunki Matki Bożej.
Figa
Nie określono jednoznacznie rodzaju drzewa grzechu pierwszych ludzi. Mogła to być figa, pod którą Adam i Ewa dostrzegli niegodziwość grzechu, i z której uczynili sobie okrycia. Liście figi stały się symbolem pożądliwości i goryczy kary. Jednocześnie zasiadanie w cieniu drzewa figowego oznaczało pokój zesłany przez Boga. Według EŁ 13,6-9 o nieurodzajnym drzewie, figa symbolizuje Boską cierpliwość, ludzką niedbałość i różnorodny Kościół. Owocująca figa jest symbolem Zmartwychwstania, natomiast uschnięta oznacza odrzuconych na Sądzie Ostatecznym grzeszników. Słodki owoc figi to słodycz umysłu, miłości, rodu ludzkiego, Kościoła, a wg Ojców Kościoła słodycz owoców Ducha Świętego. Według EM 11,12-14,21 figa stała się symbolem bezowocności judaizmu i jego wad. Figa obficie rodząca obrazuje ukrzyżowanego Chrystusa, odrzuconego przez własny naród, ale wydającego owoce zbawienia. Jest utożsamiana z drzewem krzyża i tym, na którym zawisł Judasz.
Fiołek
Ze względu na swoje cechy: naturalne pochylenie kwiatu ku dołowi, wielkość, zapach i kolor, jest uznawany za kwiat pokory. Łączy się go z Maryją Panną, u której jego cechy widoczne są najwyraźniej. Maryja jest fiołkiem czystości, skromności, niewinności, słodyczy, uzdrowienia. Purpura fiołka wskazywała na pokutę. Maryję, jako fiołka pokory, lilię czystości oraz różę miłości, utożsamiano z Rajem, bowiem zrodziła Chrystusa – drzewo życia. Fiołki występują wśród roślinności mistycznych ogrodów oraz ogrodów zamkniętych.
Goździk
Goździk pojawia się w ikonografii na przełomie średniowiecza i renesansu, nie znano go wcześniej w Europie. Najczęściej jest trzymany w ręce przez Jezusa lub Matkę Bożą. Nawiązuje do pasji Chrystusa, prawdziwej i czystej miłości, licznych cnót Maryi. Był także amuletem chroniącym przed zarazą i chorobami.
Granat
Czerwony owoc z mnóstwem pestek zawsze był symbolem płodności, dużej ilości potomstwa i nieśmiertelności. Pogańską symbolikę płodności chrześcijaństwo przeniosło na sferę ducha. Czerwień skórki symbolizowała krew i mękę Chrystusa oraz męczenników, wytrwanie w cierpieniu. Wypełniony pestkami owoc stał się symbolem Kościoła, gromadzącego wielu wiernych. Jako motyw dekoracyjny granat pojawia się często na szatach świętych. U Najświętszej Marii Panny oznaczał skromność i czystość Jej słów, rodzących w wiernych owoc pouczenia, oraz obecność w Niej wszystkich dziewiczych cnót.
Koniczyna
W czasach starożytnych koniczyna była lekiem na ukąszenia węży i skorpionów, stała się więc symbolem zbawienia. W chrześcijaństwie trójdzielny listek jest głównie symbolem Trójcy Świętej. Na planie treflowym budowano średniowieczne kościoły, a trójlistna forma była obecna w oknach kapitularzy cysterskich. Trójpłatkowy listek koniczyny jest także atrybutem św. Patryka (krzyż na końcu Jego laski przybrał taki kształt). Koniczyna pojawia się w dekoracjach średniowiecznych rękopisów oraz wśród roślinności łąk na obrazach sakralnych.
Lilia
Piękno i inne cechy lilii odnoszono przede wszystkim do Jezusa i Maryi Panny, ale także wielu świętych, m.in. Józefa, Antoniego, Katarzyny ze Sieny, Klary, Dominika, Urszuli. Jezusa porównywano z lilią ze względu na prostotę, pokorę, czystość, pochodzenie z Nazaretu (nazwa oznacza Kwiat Galilei) oraz w kontekście zaufania do Boga. Pięciokrotne płatki kwiatów lilii uważa się za symbol pięciu ran Chrystusa. Na mozaikach kościelnych w Rawennie Chrystus, aniołowie i święci znajdują się na łąkach porośniętych liliami. W scenach wypędzenia Adama i Ewy z Raju lilie symbolizują nagość. Ze względu na piękno lilii, rozsiewany zapach, leczenie ran, wyrastanie na nieurodzajnej ziemi – łączono ją z osobą Maryi Dziewicy. Nienaganna biel kwiatu lilii w scenach Zwiastowania stała się symbolem czystości, niewinności, potrójnego dziewictwa i szczególnego wybraństwa Maryi. W scenach Sądu Ostatecznego lilia symbolizuje łaskę i osiągnięcie szczęścia wiecznego.
Konwalia
Konwalia majowa (Convallaria majalis L.) – nazwa rośliny została po raz pierwszy użyta w Zielniku Syreniusza z 1613 roku. W średniowieczu nazywana lilium convakium (Pieśń nad pieśniami). Konwalie są symbolem zbawienia świata, oznaczają delikatność, młodość, szlachetność uczuć, piękną miłość. Roślina ta jest częstym symbolem Chrystusa, „Zbawiciela świata”. Symbolika roślin sadzonych w wirydarzu odnosiła się głównie do kultu Maryi, będącej uosobieniem „nowej Ewy” oraz łącznikiem pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Konwalia majowa wykorzystywana była jako roślina lecznicza.
Oliwka
Drzewo oliwne jest symbolem pokoju, zwycięstwa i płodności. Ogród Oliwny był miejscem modlitwy Chrystusa, Jego pojmania, miejscem grobu, a z Góry Oliwnej Jezus wstąpił do nieba. Według legendy syn Adama, Set, posadził na grobie ojca owoc oliwki zabrany z Raju. Wyrosło z niego duże drzewo, z którego wykonano krzyż Chrystusa, albo przynajmniej titulus. Oliwa z oliwek świeci, żywi i krzepi, namaszczano nią ciała. Była symbolem chwały, Bożego błogosławieństwa, Mądrości Bożej. Psalmy Ps 51,10 i Ps 127,3 nazywają Maryję owocodajną oliwką, pobłogosławioną przez Boga i przeciwstawiają Ją Ewie, jako bezpłodnej wierzbie. Najświętsza Maria Panna jest płodną oliwką i Matką Miłosierdzia, wydała bowiem Owoc Zbawienia. Drzewa oliwne symbolizują wyznawców Trójjedynego Boga i Kościół. Drzewo – Ojciec w Bóstwie, wydało owoc pokoju – Syna Bożego Jezusa, który spłynął świętym olejem – cierpiał i oddał życie za nasze zbawienie. Oliwka to kwitnący i owocujący Kościół.
Passiflora – Męczennica
Męczennica (Passiflora L.) –nazwa rośliny pochodzi od słów: passio- cierpienie i flos – kwiat. Kwiat tej rośliny reprezentuje historię ukrzyżowania i cierpienia Chrystusa. Słupek trójdzielny symbolizuje gwoździe krzyża lub Trójcę Świętą, pięć okrągłych pylników symbolizuje rany, których doznał Chrystus podczas ukrzyżowania, postrzępiony przykoronek kwiatu – koronę cierniową, płatki i działki kielicha kwiatu oznaczają 10 apostołów bez Piotra i Judasza. Roślina została odkryta i sprowadzona z Ameryki przez misjonarzy jezuickich. Od XVI wieku passiflora znalazła swoje miejsce w malarstwie sakralnym, przedstawiana jako symbol przyszłej męki Chrystusa.
Tamaryszek
Człowiek, który sercem odstępuje od Boga, jest jak gorzki tamaryszek pozbawiony dobra boskiej słodyczy, nieobcujący ze świętymi, samotny na pustynnej ziemi (proroctwo Jeremiasza 17,6). Może rosnąć na pustyni lub ziemi bagiennej, symbolizuje więc niegodziwe postępowanie i dwulicowość. Jest utożsamiany z narodem żydowskim, zamieszkującym bezludną, słoną pustynię nie wydającą owoców, niegościnną dla Boga i łaski Ducha Świętego.
Róża
Róża w chrześcijaństwie związana jest głównie z męką Chrystusa i kultem Maryjnym. Czerwona wskazywała na przelaną krew i rany Chrystusa, pięć płatków to pięć ran, pręciki to Bóstwo Chrystusa, a ponadto symbolizowała czarę, która przyjęła Świętą Krew. Ze względu na tak postrzegany związek z Krwią Chrystusa była także symbolem mistycznego odrodzenia. Ponieważ w Średniowieczu oznaczała dziewictwo i niewinność, przez to była także symbolem maryjnym: niepokalana Dziewica Maryja jest różą wśród cierni, Różą Syjonu, w litanii loretańskiej Różą Duchowną (z łac. rosa mystica). Symbolika róży zapoczątkowała również różaniec. Złota róża jest symbolem radości duchowej i do dziś złotą różą papież obdarowuje osoby zasłużone dla katolicyzmu
Jabłoń
Jabłoń według tradycji łacińskiej jest symbolem drzewa poznania dobra i zła w ogrodzie rajskim. Orygenes interpretował drzewo jabłoni jako symbol samego Chrystusa, a jabłko rajskie, przez które utracili raj pierwsi rodzice, jako Jabłko-Chrystusa, odkupiciela grzechu pierworodnego.
Jabłko, symbol Chrystusa, w dłoni Najświętszej Maryi Panny, jako owoc jej dziewiczego łona, jest źródłem zbawienia świata. Chrystus przybity do krzyża, jak jabłko wiszące na drzewie, przez swą śmierć rozwiał kuszący zapach grzechu wonią zbawienia świata, zapachem łaski.
Poziomka
Poziomka uważana była za rajski pokarm zbawionych i często umieszczano ją w ogródkach różanych, rajskich i zamkniętych. Biały kolor jej kwiatów symbolizuje niewinność, sprawiedliwość, pokorę i doskonałość, przez co łączona jest z Najświętszą Maryją Panną. Czerwień jej owoców symbolizuje miłość i cierpienie związane z ofiarą Chrystusa, a trójdzielne listki tajemnicę Trójcy Świętej.
Bukszpan zwyczajny
Symbolizował nadejście Mesjasza oraz szczęśliwych czasów obiecanych ludziom przez Boga.
Aloes
Roślina ta jest symbolem pokuty, czci i poprawy. Używana do wyrobu perfum i olejków do namaszczenia zmarłych.
Orzechy
W Biblii symbolizują błogosławieństwo i opieką Bożą
Por
W Biblii to pikantne warzywo jest symbolem dostatku
Czosnek
Symbolizuje dostatek i zdrowie. Cebula przez Izraelitów uznawana była w Egipcie za symbol dobrobytu.
Wiśnie / czereśnie
Czerwień czereśni/wiśni nawiązuje do krwi przelanej przez Chrystusa na krzyżu, a fakt, że najczęściej owoce te są przedstawiane parami, po dwie, nawiązuje do dwoistej (bosko-ludzkiej) natury Jezusa.
Literatura:
- Florarium christianum, Stanisław Kobielus
- Domena publiczna (Internet)
Plakat
-
